Яке аз нишонаҳои асосии демократӣ будани давлат дар он ифода меёбад, ки ҳокимияти давлатӣ дар қаламрави он бо кадом тарз амалӣ карда мешавад. Агар ташкили мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ (масалан Президент, Парламент, Ҳукумат, низоми судӣ) дар ҳолати истифода аз сохторҳои демократӣ, яъне бо истифода аз усулҳои интихобот, раъйпурсӣ, соҳибихтиёрии халқ, иштироки ҳизбҳои сиёсӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ дар ҳаёти сиёсӣ ва ғайра асос ёфта бошанд, пас хулоса кардан мумкин аст, ки дар ҳудуди ин давлат режими сиёсии демократӣ амал мекунад. Ба сохти идораи давлати демократӣ интихоботи озодона хос аст ва моҳияти демократии давлат низ рӯи ҳамин поя қарор дорад. Ҳокимияти давлатӣ бояд мувофиқи иродаи воқеии халқ ташкил карда шуда, ба манфиати халқ нигаронида шавад. Ба маънои умум демократия пурраҳокимиятии халқро ифода мекунад.
Интихобот ҳамчун раванди сиёсӣ дар ҷаҳони муосир тавсиф гашта, ба сифати механизми эътирофшудаи таъмини иштироки мардум дар ташаккул ва ё амалинамоии ҳокимияти сиёсӣ баромад мекунад. Аз ин нуқтаи назар, давлатҳо дар раванди татбиқи ин механизми муҳим дар доираи арзишҳо, меъёрҳо ва муқаррароти ташаккулёфта, ки ба анъана ва фарҳанги миллию давлатдории онҳо рабт дорад, баҳри шаклгирии низоми интихоботии худ кӯшиш мекунанд.
Дар замони муосир интихобот яке аз меъёрҳои асосие мебошад, ки ба воситаи он иштироки шаҳрвандон дар ташакули мақомоти ҳокимияти давлатӣ таъмин карда мешавад. Ҳамчунин дар амал татбиқ намудани ҳуқуқҳои сиёсии шаҳрвандон аз интихобот вобастагии зиёде дорад. Бояд гуфт, ки интихобот яке аз меъёрҳои асосии ҷомеаи демократӣ ба шумор рафта, ба воситаи он ҳокимият ба таври осоишта ва бо идораи халқ аз дасти як гуруҳ ба дасти гуруҳи дигар мегузарад. Бинобар ин, интихобот воситаи иваз гардидани воситаи ҳукумрон ба шумор меравад. Самаранокии интихобот ва аз тарафи ҷомеъа эътироф гардидани натиҷаҳои он яке аз нишонаҳои муҳими ҷомеъаҳои демократӣ маҳсуб меёбад. Интихобот ҳалли масъалаҳои дар ҷомеа ба вуҷуд омадаро ба таври осоишта ва бо усулҳои сиёсӣ бояд таъмин намуда тавонад.
Ҳуқуқи интихоботии шаҳрвандон яке аз шаклҳои асосии ифодаи иродаи халқ ва иштироки он дар ҳаёти сиёсии ҷомеа мебошад. Иштироки шахсии шаҳрвандон дар фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва худидоракунии маҳаллӣ ба андозаи баробар чун тавассути намояндагони интихоб мекардаи онҳо ифодаи соҳибихтиёрии халқ ва шакли амалишавии принсипи ҳокимияти халқӣ аст, ки дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳким бахшида шудааст.
Дар Тоҷикистон халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ буда, онро бевосита ё ба воситаи вакилони худ амалӣ мегардонад. Халқи Тоҷикистонро, сарфи назар аз миллаташон, шаҳрвандони Тоҷикистон ташкил менамоянд (м. 6-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон).
Ҳуқуқҳои асосии интихоботии шаҳрвандон аз инҳо иборатанд:
1) Ҳуқуқи интихоб кардан (ибрози озодона ва масъулиятшиносонаи ирода дар интихобот ва раъйпурсӣ);
2) Ҳуқуқи интихоб шудан дар мақомоти ҳокимияти давлатӣ;
3) Ҳуқуқи аз ҷониби интихобкунандатон бозхонд шудани ашхосе, ки ба онҳо нобоварӣ изҳор гардидааст.
Интихобот ба мақомоти намояндагии ҳокимият дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мутобиқи қонунгузории махсус дар бораи интихобот гузаронида мешаванд. Ба санадҳои мазкури меъёрӣ-ҳуқуқӣ инҳо мансубанд: Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон” (соли 1994), Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи интихоботи Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон” (соли 1999) ва ғайра.
Ҳуқуқи интихоботӣ дар навбати худ ба ду гурӯҳ ҷудо мешавад: фаъол (ҳуқуқи интихоб кардан аз ҷониби худи шаҳрвандон) ва ғайрифаъол, яъне пассив (ҳуқуқи интихоб шудани шаҳрвандон ба мақомоти ҳокимияти давлатӣ) мешавад. Ҳуқуқи интихоботии фаъол ва ғайрифаъол бо расидан ба синни балоғат, яъне аз 18-солагӣ фаро мерасад. Мутобиқи моддаи 27-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳрванд аз синни 18 ҳуқуқи интихоб намудан ва интихоб шудан дорад. Низоми интихобот имконият медиҳад, ки ҳуқуқи интихоботии шаҳрвандон бемамониат ва озодона амалӣ карда шавад. Низоми интихобот ин маҷмӯи мукаммал ва томи мақомот, сохтор ва меъёрҳое мебошад, ки мақсадашон дар сатҳи баланд ташкил ва гузаронидани интихобот буда, ба онҳо иерархияи муносибатҳо хос мебошад.
Дар мамлакати мо низоми интихоботиро метавон аз рӯи хусусият, вазифа ва шакл ба гурӯҳҳои зерин тасниф намуд:
— вобаста ба сатҳи мақомоти намояндагӣ;
— вобаста ба низоми комиссияҳои интихоботӣ;
— вобаста ба шакли овоздиҳӣ.
Яке аз нишондиҳандаҳое, ки баҳри тавсифи низоми интихоботӣ зарур мебошад, ин муқаррар намудани сатҳи мақомоти намояндагие мебошад, ки мардум барои ташаккули он овоз медиҳад. Вобаста ба ин, дар Тоҷикистон интихобот ба мақомоти намояндагӣ сесатҳа мебошад. Чунончи, интихоботи Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, интихоботи маҷлисҳои маҳаллии вакилони ҳалқ ва интихоботи ҷамоат мебошад. Вобаста ба ин зикр намудан зарур аст, ки меъёрҳои муқаррарнамудаи қонунгузорӣ вобаста ба ҳар як сатҳи интихобот ба мақомоти намояндагӣ фарқкунанда буда, тарзи махсуси ташкили корро тақозо менамоянд. Аз он ҷумла, фарқият дар синусолӣ, ки ҳангоми интихоб шудан дар ҳар се сатҳ мавҷуд аст, ба монанди синни 30-сола барои узви Маҷлиси миллӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагон, 18-сола барои вакили маҷлисҳои маҳаллии вакилони халқ ва 20-сола барои маҷлиси ҷамоат муқаррар шудааст.
Хулоса, интихобот қисми таркиби раванди сиёсӣ мебошад. Ҳангоми гузаронидани интихобот шаҳрвандони мамлакат дар ҳаёти сиёсии ҷомеъа фаъолона иштирок намуда, интихоботи халқӣ ва намояндагӣ гуруҳҳои мухталифи иҷтимоиро таъмин менамояд. Дар тамоми давлатҳое, ки эъмори ҷомеаи демократиро пеш гирифтааст ҳуқуқ ба таври озод интихоб намудан ва интихоб шудан яке аз ҳуқуқҳои асоси шаҳрвандони мамлакат ба шумор меравад. Барои ҳамин, ба кулли мардуми шарафманди Тоҷикистон гуфтаниям, ки дар интихобот бетараф набошанд. Алалхусус ба ҷавонон таъкид менамоям, ки биёед, бо иродаи устувор ва иштироки фаъолона вакили арзандаро интихоб намоем!
Қудратов Эҳсон – донишҷӯи курси сеюми ихтисоси танзими ҳуқуқии муносибатҳои меҳнатӣ, факултети таърих ва ҳуқуқи Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тоҷикистон ба номи Садриддин Айнӣ
